Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) może powodować różnego rodzaju zmiany w obrębie skóry i błon śluzowych. Największe zagrożenie niesie infekcja wywołana wysokoonkogennymi typami wirusa, które odpowiadają za rozwój raka szyjki macicy. Mogą one powodować również rozwój innych chorób nowotworowych, a także brodawek narządów płciowych. Najskuteczniejszą formą profilaktyki przeciwko zakażeniom HPV jest szczepienie. Komu dedykowany jest program szczepień ochronnych przeciwko wirusom HPV? Jak wygląda dawkowanie szczepionek przeciwko HPV i dlaczego istotne jest nie tylko szczepienie dziewczynek, ale również chłopców?
Spis treści:
- Czym jest wirus brodawczaka ludzkiego (HPV)?
- Szczepionka HPV – jak działa i dlaczego jest ważna?
- Rodzaje szczepionek przeciwko wirusowi HPV i schemat ich stosowania
- Powszechny program szczepień przeciw HPV w Polsce
Czym jest wirus brodawczaka ludzkiego (HPV)?
Wirus brodawczaka ludzkiego HPV (Human Papillomavirus) powoduje infekcje skóry i błon śluzowych. W rzeczywistości nie jest to pojedynczy wirus - znanych jest ponad 200 jego typów. Wirus HPV należy do bezotoczkowych wirusów DNA. W zależności od konkretnego typu wirusa wywołuje on różnego rodzaju zmiany skórne. To właśnie ten patogen odpowiada za rozwój kurzajek, o których można przeczytać w artykule: Kurzajki - jak się ich pozbyć, domowe sposoby i leczenie. Tym razem bliżej przyjrzymy się zakażeniom HPV prowadzącym do pojawienia się choroby nowotworowej oraz skutecznym metodom ich zapobiegania.
Typy wirusa HPV?
Wśród licznych typów HPV znajdują się zarówno typy niskoonkogenne jak i typy wysokoonkogenne. Niskoonkogenne typy HPV to ta grupa wirusów brodawczaka ludzkiego, która niesie ze sobą niskie ryzyko rozwoju nowotworu. Należą do nich np. typy 6, 11, 43, 54 czy 72. Wysokoonkogenne typy HPV to natomiast te patogeny, które stwarzają wysokie zagrożenie wystąpienia choroby nowotworowej. Do tej grupy należą m. in. typy 16, 18, 31, 33, 45, 52 i 58. Wirus HPV jest szeroko rozpowszechniony w społeczeństwie. Niemalże każda osoba w którymś momencie swojego życia miała lub będzie miała styczność z tym patogenem. Najczęściej jednak dochodzi do zakażenia niskoonkogennym typem wirusa HPV.
Jakie choroby wywołuje wirus HPV (Human Papillomavirus)?
Wirus HPV powoduje zmiany w obrębie skóry i błon śluzowych. Niskoonkogenne typy HPV odpowiadają za rozwój brodawek wirusowych skóry, które potocznie określane są jako kurzajki. Najczęściej pojawiają się ona na dłoniach i stopach. Wirus HPV jest też przyczyną brodawek płciowych - kłykcin kończystych. Do ich wystąpienia zazwyczaj przyczyniają się typy wirusa HPV 6 i 11. Brodawki płciowe, jak sama nazwa wskazuje, lokalizują się w okolicy narządów płciowych: w obrębie warg sromowych i w pobliżu wejścia do pochwy u kobiet oraz w obrębie prącia u mężczyzn. Zmiany te mogą mieć też inne umiejscowienie (np. pachwiny), choć zdarza się to stosunkowo rzadko. Kłykciny kończyste mogą pojawić się również w okolicy odbytu. Innym miejscem rozwoju brodawek jest śluzówka jamy ustnej. Miejsce ich pojawienia się zależy od rodzaju kontaktu seksualnego.
Wirus HPV powoduje również zmiany nowotworowe. To właśnie ten patogen jest odpowiedzialny za nowotworów szyjki macicy. Osoba zakażona wirusem HPV o wysokim potencjale onkogennym znajduje się w grupie istotnego ryzyka rozwoju nie tylko raka szyjki macicy, ale również nowotworów sromu, pochwy, a w przypadku mężczyzn - prącia. Brodawczak ludzki może przyczyniać się też do wystąpienia zmian nowotworowych w obrębie odbytu, szyi i głowy. Rak krtani, gardła lub jamy ustnej również może rozwinąć się na skutek infekcji.
Jak dochodzi do zakażenia wirusem HPV?
Wirus HPV przenosi się przez bezpośredni kontakt ze zmianami w obrębie skóry lub błon śluzowych, które występują u osoby już zainfekowanej wirusem. Źródłem zakażenia może być tylko człowiek. Odpowiedzialny za rozwój typowych brodawek skórnych (kurzajek) wirus HPV przenosi się nie tylko przez kontakt bezpośredni, ale też przez kontakt pośredni. Może do niego dojść, jeśli komórki naskórka osoby zakażonej znajdują się na powierzchni, której dotyka później kolejny pacjent. Może być to podłoga czy też ręcznik. Z tego też powodu wirus HPV przenosi się z dużą łatwością między kolejnymi osobami w takich miejscach jak basen czy siłownia. Do zakażenia HPV, w wyniku którego pojawiają się kłykciny kończyste i zmiany nowotworowe, najczęściej dochodzi podczas kontaktu seksualnego. Wirusem można zarazić się zarówno podczas stosunku waginalnego, analnego, jak i oralnego. Osoba zakażona wirusem HPV wcale nie musi mieć wyraźnie widocznych zmian w obrębie narządów intymnych. U części pacjentów infekcja ma przebieg bezobjawowy. Do zarażenia wirusem brodawczaka ludzkiego może też dojść podczas porodu, jeśli matka jest nim zakażona. Takie ryzyko jest jednak niewielkie.
Najczęstsze objawy zakażenia HPV
Osoba zakażona wirusem HPV może nie zauważać żadnych objawów infekcji. Szacuje się, że nawet 90% infekcji może mieć przebieg bezobjawowy. Jeśli układ odpornościowy funkcjonuje prawidłowo, wirus ten jest usuwany z organizmu w ciągu 1-2 lat. Do pojawienia się zmian wynikających z zarażenia wirusem brodawczaka dochodzi po stosunkowo długim czasie od kontaktu z tym patogenem. Może on wynosić kilka tygodni, a nawet kilka lub kilkanaście miesięcy. Osoba zarażona może przenosić wirusa jeszcze przed wystąpieniem u niej jakichkolwiek oznak infekcji. Kurzajki mają postać żółtawych lub brązowawych grudek o nierównej, szorstkiej powierzchni. Brodawki płciowe przybierają natomiast kształt określany jako kalafiorowaty. Mogą być one płaskie lub znacząco odstawać od powierzchni skóry. Niektóre zmiany są gładkie, a inne twarde i zrogowaciałe.
Wirus HPV powoduje zmiany skórne, które najczęściej są niebolesne. Część pacjentów doświadcza jednak bólu i swędzenia w obrębie brodawek. Dużo zależy od dokładnej lokalizacji brodawki wirusowej. Jeśli znajduje się ona na podeszwie stopy, może powodować ból podczas chodzenia. Jeśli jest obecna w obrębie palców dłoni, na skutek częstego drażnienia również może wiązać się z dolegliwościami bólowymi. Ból może pojawić się również wtedy, gdy dochodzi do kontaktu z brodawkami płciowymi podczas stosunku. Jeśli brodawka znajduje się w pobliżu cewki moczowej, pacjent może czuć dyskomfort podczas oddawania moczu.
Jak zostało wspomniane, wirus brodawczaka jest przyczyną raka szyjki macicy. Na wczesnym etapie rozwoju nie powoduje on najczęściej żadnych niepokojących objawów. Regularnie wykonywana cytologia pozwala odpowiednio wcześnie wykryć zmiany. Dopiero wraz z dalszym rozwojem choroby nowotworowej, mogą wystąpić jej objawy. Należą do nich m. in. nawracający ból, upławy o nieprzyjemnym zapachu oraz powtarzające się plamienia z dróg rodnych, które nie mają związku z menstruacją.
Jak leczyć zakażenie HPV?
Współczesna medycyna nie dysponuje metodami leczenia, które pozwalają pozbyć się wirusa HPV z organizmu. Przy brodawkach na stopach lub dłoniach można stosować odpowiednie leki miejscowe. Dostępne są preparaty na brodawki i odciski, które można nabyć bez recepty. Pomagają one pozbyć się niechcianych zmian skórnych. Można je usunąć również w bardziej inwazyjny sposób, korzystając z krioterapii (np. Undofen Krioterapia) lub usunięcia chirurgicznego przez lekarza. W leczeniu brodawek płciowych również dostępne są różne metody terapii. Nie wszystkie zmiany wymagają leczenia. Większość kłykcin znika samoistnie w ciągu 2 lat. Czas ten jest jednak długi, a obecne w okolicy narządów intymnych zmiany skórne mogą powodować znaczny dyskomfort i uczucie zawstydzenia u pacjenta. Mimo więc możliwości samoistnego ustąpienia powstałych zmian wiele osób szuka skutecznych sposobów na pozbycie się brodawek płciowych. Dostępne są leki na kłykciny kończyste na receptę. Można też usunąć te zmiany chirurgicznie. Warto jednak mieć na uwadze, że mimo pozbycia się brodawek, żadne dostępne obecnie leczenie nie eliminuje wirusa. Wiąże się to z częstym nawracaniem zmian wywołanych wirusem HPV.
Wspomagającą rolę w leczeniu zmian zlokalizowanych w obrębie pochwy pełni żel dopochwowy Papilocare. Obecne w nim składniki aktywne tworzą ochronną powłokę na powierzchni śluzówki. Wspierają proces regeneracji i odbudowy zdrowego nabłonka. Preparat ten jest wyrobem medycznym i ma postać wygodnych w stosowaniu jednorazowych aplikatorów.
Leczenie chorób nowotworowych powodowanych przez wirusa HPV zależy od wielu czynników. Wśród nich znajduje się stopień zaawansowania choroby, wiek pacjenta czy też plany dotyczące posiadania potomstwa. Mimo dostępności różnych sposobów leczenia, rak szyjki macicy obarczony jest wysokim ryzykiem śmiertelności. Umiera na niego ok. 50-60% kobiet, u których doszło do jego rozwoju.
Przy nieprawidłowym wyniku cytologii lub zmianach na szyjce macicy, które spowodowane są wirusem brodawczaka ludzkiego, lekarz może zalecić stosowanie żelu dopochwowego DeflaGyn. Zapobiega on rozprzestrzenianiu się wirusów w obrębie szyjki macicy i wspomaga ich eliminację. Jest to wyrób medyczny, z którego należy korzystać po konsultacji z lekarzem.
Szczepionka HPV – jak działa i dlaczego jest ważna?
W zapobieganiu zakażeniom HPV istotną rolę odgrywają rozważne dobieranie partnerów seksualnych i unikanie ryzykownych zbliżeń, a także szczepienia ochronne. Dostępne szczepionki przeciwko HPV zawierają oczyszczone cząsteczki białka wirusa. Czasami pacjenci obawiają się zakażenia wirusem po otrzymaniu szczepionki. Warto więc wiedzieć, że dostępne leki nie mają w składzie wirusowego DNA. Obecne w nich cząsteczki białka nie mają zdolności do namnażania się ani infekowania komórek. Nie ma więc ryzyka rozwoju infekcji po szczepieniu HPV. Szczepionki przeciwko HPV indukują rozwój odpowiedzi immunologicznej. Wytwarzane są przeciwciała, które zostaną szybko uaktywnione, jeśli w przyszłości dojdzie do kontaktu z wirusem brodawczaka.
Profilaktyka raka szyjki macicy i innych chorób nowotworowych
Szczepienie HPV to skuteczna metoda profilaktyki zarówno zmian przedrakowych, jak i chorób nowotworowych. Leki te podawane są w celu zmniejszenia ryzyka rozwoju raka szyjki macicy, raka pochwy, sromu i odbytnicy. Najbardziej onkogenne szczepy wirusa przyczyniać się mogą również do wystąpienia nowotworu prącia, głowy i szyi. Szczepionki przeciwko HPV chronią przed infekcją wywołaną najczęściej przenoszonymi (drogą kontaktu seksualnego) wysokoonkogennymi typami wirusa. Leki te zapobiegają też pojawieniu się kłykcin kończystych. Choć zmiany te zazwyczaj powodowane przez niskoonkogenne typy wirusa, mogą być przyczyną dużego dyskomfortu oraz zawstydzenia pacjenta.
Skuteczność szczepień w zapobieganiu zakażeniom HPV
Skuteczność szczepienia HPV jest największa, jeśli lek zostanie podany jeszcze przed kontaktem z wirusem. Dlatego właśnie zaleca się szczepienie nastolatków oraz młodych dorosłych. Szczepienie HPV może być wykonane już powyżej 9 roku życia. Udowodniono skuteczność szczepionki przeciwko HPV w zmniejszaniu częstości występowania raka szyjki macicy u kobiet, a także brodawek w obrębie narządów płciowych u osób obu płci. Wykazano też dobre efekty szczepienia w zapobieganiu stanom przedrakowym odbytu. Szczepionka skutecznie chroni również przed rozwojem zmian chorobowych w obrębie pochwy i sromu.
Dlaczego w zapobieganiu zakażeniom HPV ważne jest szczepienie chłopców?
Choć szczepionka HPV kojarzy się najczęściej z podawaniem jej dziewczętom, ważne jest również szczepienie chłopców. Ma to 2 główne przyczyny:
- Szczepionka przeciwko ludzkiemu wirusowi brodawczaka chroni przed rozwojem infekcji wywołanych przed wysokoonkogenne typy wirusa, które u mężczyzn mogą prowadzić do wystąpienia nowotworu odbytu, prącia, a także szyi lub głowy. Jedna z dostępnych szczepionek zapewnia ochronę nie tylko przed najbardziej onkogennymi typami wirusa, ale również przed typami 6 i 11, które najczęściej odpowiadają za pojawienie się kłykcin kończystych. Szczepienie chłopców jeszcze przed rozpoczęciem aktywności seksualnej daje im więc ochronę przed zakażeniem wirusem w przyszłości. Zdecydowana większość mężczyzn, którzy są/będą aktywni seksualnie, w pewnym momencie życia miała lub będzie miała kontakt z tym patogenem.
- Szczepienie chłopców zapobiega przenoszeniu wirusa na partnerki seksualne. Podanie szczepionki przeciwko wirusowi HPV pośrednio chroni więc kobiety przed zarażeniem i rozwojem bardzo groźnych dla nich zmian przednowotworowych oraz nowotworowych.
Rekomendacje organizacji zdrowotnych dotyczące szczepień przeciwko wirusowi HPV
Organizacje zdrowotne zdecydowanie rekomendują szczepienie dzieci powyżej 9 roku życia, nastolatków i młodych dorosłych przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego. Zgodnie ze stanowiskiem Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) szczepionka przeciwko wirusowi HPV jest najskuteczniejszym sposobem zapobiegania nowotworowi szyjki macicy oraz innym nowotworom powodowanym przez ten patogen. Eksperci z organizacji szczególnie rekomendują wykonanie szczepień u dziewcząt w wieku 9-14 lat. WHO podkreśla też, jak ważne jest regularne wykonywanie cytologii, które pozwala odpowiednio wcześnie wykryć i leczyć zmiany mogące w przyszłości przekształcić się w nowotwór.
Nadzór nad bezpieczeństwem leków, w tym również szczepionek przeciwko ludzkiemu wirusowi brodawczaka, sprawia Europejska Agencja Leków (EMA). Nie ma obecnie żadnych podstaw do tego, aby podważać wysoki stosunek korzyści wynikających ze szczepienia do ewentualnego ryzyka związanego z przyjęciem leku. Szczepienie dzieci przeciwko wirusowi HPV jest też rekomendowane przez Europejskie Centrum Prewencji i Kontroli Chorób. Agencja ta zwraca szczególną uwagę na konieczność szczepienia chłopców. Polskie towarzystwa naukowe, takie jak m. in. Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników, Polskie Towarzystwo Medycyny Rodzinnej oraz Polskie Towarzystwo Pediatryczne, również zalecają szczepienia przeciw HPV.
Rodzaje szczepionek przeciwko wirusowi HPV i schemat ich stosowania
W Europie jak dotąd zarejestrowane są 3 szczepionki przeciwko ludzkiemu wirusowi brodawczaka:
- Gardasil, dawniej dostępny pod nazwą Silgard - jest to 4-walentna szczepionka HPV, skierowana przeciwko typom wirusa 6, 11, 16, 18. Może być podawana w schemacie dwu- lub trzydawkowym. Obecnie nie jest dostępna,
- Cervarix - 2-walentna szczepionka HPV, skierowana przeciwko typom 16 i 18, czyli tym, które odpowiadają za zdecydowaną większość przypadków raka szyjki macicy. Lek ten może być podawany od ukończenia 9 roku życia. W zależności od wieku pacjenta stosowany jest schemat dwudawkowy lub trzydawkowy:
szczepienie dzieci w wieku 9-14 lat - 2 dawki: druga dawka podawana jest 5-13 miesięcy po pierwszej dawce szczepionki,
szczepienie pacjentów w wieku 15 lat i więcej - 3 dawki: standardowy odstęp między pierwszą dawką szczepionki a kolejną wynosi 1 miesiąc, a między drugą a trzecią dawką - 5 miesięcy. Dokładne dawkowanie szczepionek przeciwko HPV jest ustalane pod konkretnego pacjenta i można je w pewnym zakresie modyfikować,
- Gardasil 9 - 9-walentna szczepionka, skierowana zarówno przeciwko jednym z najbardziej onkogennych typów wirusa 16 i 18, jak i przed typami 6 i 11, które najczęściej odpowiadają za rozwój brodawek w obrębie narządów płciowych, a także przed typami 31, 33, 45, 52 i 58. Lek ten również może być podany w schemacie dwu- lub trzydawkowym. Wszystkie dawki powinny być podane w ciągu 1 roku:
szczepienie dzieci w wieku 9-14 lat - w schemacie dwudawkowym druga dawka szczepionki powinna zostać podana między 5 a 13 miesiącem po pierwszej dawce. Jeśli zostanie podana wcześniej, wskazane jest zastosowanie też trzeciej dawki. W schemacie trzydawkowym druga dawka podawana jest co najmniej miesiąc po pierwszej, a trzecia dawka co najmniej 3 miesiące po drugiej,
szczepienie nastolatków w wieku 15 lat i młodych dorosłych - 3 dawki leku, podawane w takich samych odstępach jak opisane wyżej.
Powszechny program szczepień przeciw HPV w Polsce
Powszechny program szczepień przeciwko HPV dedykowany jest osobom po ukończeniu 9 roku życia do ukończenia 14 roku życia. Warto zaznaczyć, że program szczepień ochronnych przeciw HPV dotyczy szczepień zalecanych, a nie obowiązkowych. Przystąpienie do programu jest więc dobrowolne. Zarówno szczepienia obowiązkowe, jak i nieobowiązkowe, ale zalecane, ujęte są w kalendarzu szczepień. Można o nim przeczytać w artykule: Kalendarz szczepień 2022 - dzieci, młodzież, dorośli.
Dla kogo dedykowane są bezpłatne szczepienia przeciwko HPV?
W ramach powszechnego programu szczepień przeciwko HPV lek ten może być podany bezpłatnie dzieciom w wieku 9-14 lat. Szczepienie wykonywane jest w 2 dawkach. Odstęp między pierwszą dawką szczepionki a drugą wynosi 6-12 miesięcy.
Jak zapisać dziecko na szczepienie przeciw HPV?
Możliwości zapisania dziecka na szczepienie w ramach powszechnego programu szczepień przeciw HPV są różne. Można zrobić to bezpośrednio w placówce POZ (Podstawowej Opieki Zdrowotnej), która uczestniczy w programie. Część przychodni umożliwia też rejestrację online, np. poprzez Internetowe Konto Pacjenta. Nie wszystkie przychodnie oferują jednak taką możliwość.
Refundacja szczepionek przeciw HPV- dla kogo szczepienie przeciw HPV jest bezpłatne?
Jak zostało wspomniane, szczepienia wykonywane w ramach powszechnego programu szczepień przeciwko HPV są refundowane dla dzieci w wieku 9-14 lat. Obie dawki szczepienia podawane są w ciągu 1 roku, a druga dawka musi zostać podana przed ukończeniem przez pacjenta 14 roku życia.
Dawkowanie szczepionek przeciwko HPV w ramach programu bezpłatnych szczepień polega na podaniu 2 dawek, w odstępie 6-12 miesięcy. Obie dawki muszą zostać podane między 9 a 14 rokiem życia.
Szczepionki przeciwko HPV- bezpieczeństwo ich stosowania i możliwe odczyny poszczepienne
Wysokie bezpieczeństwo szczepionek przeciwko HPV uzyskane jest m. in. dzięki wykorzystaniu cząsteczek wirusopodobnych do ich produkcji. W lekach nie ma materiału genetycznego wirusa, przez co nie może dojść do jego namnażania się po podaniu leku. Bezpieczeństwo szczepionek jest na bieżąco monitorowane przez odpowiednie organizacje i jak dotąd korzyści wynikające ze szczepienia znacząco przewyższają związane z nim ryzyko.
Do najczęstszych odczynów poszczepiennych należą: dyskomfort/ból w miejscu podania, zaczerwienienie, niewielki obrzęk, zmęczenie, ból i osłabienie mięśni oraz ból głowy. Dolegliwości te są najczęściej łagodne i ustępują samoistnie w ciągu 24-48 godzin. Pojawić się może też ból stawów, świąd skóry oraz objawy żołądkowo-jelitowe. Ryzyko poważnych reakcji alergicznych po szczepieniu przeciwko HPV jest bardzo małe.
Bezpłatny program szczepień przeciwko HPV umożliwia zaszczepienie szerokiej grupy dzieci i nastolatków, jeszcze przed kontaktem z wirusem. Możliwość powszechnych szczepień chroni przed rozwojem raka szyjki macicy oraz innych chorób nowotworowych. Szczepionka 9-walentna zapobiega również rozwojowi brodawek płciowych u kobiet i mężczyzn. Warto pamiętać, że zarażenie onkogennym typem wirusa HPV może powodować rozwój choroby śmiertelnej, a szczepionka jest najskuteczniejszą formą ochrony przed jej wystąpieniem.
